چهلواره ی عاشورایی

اربعین، چهل یا چهلم، از دهم محرم روز شهادت امام حسین(ع) تا بیستم ماه صفر، چهل روز است. بازمانده ی کاروان اهل بیت و عاشوراییان در راه بازگشت از شام، منزلگاه ها و شهرها و آبادی های بسیاری را پسِ سر گذاشت و به مرز عراق رسید؛ اهل بیت خواستند که آنان را از راه کربلا ببرند، هنگامی که کاروان به زمین کربلا رسید، بیستم صفر بود؛ یعنی چهل روز پس از فراواقعه ی عاشورا و شهادت امام و یارانش. در اینجا به «جابربن عبدااله انصاری» و جماعتی از بنی هاشم برخوردند که برای زیارت قبر سیدالشّهدا آمده بودند. بدین سان، پاسداشت چهلم شهادت عاشوراییان، از آن هنگام تا کنون برپا می شود، اما خیزابه و تب لرزه های اقیانوسِ انسانی، هر سال در این ماجرا، شگفت انگیزتر از پیش است. 

   در سروده ی اربعینی زیر، میرزا محمود فدایی، سوگ سرای روزگار قاجار به روایت امام جعفر صادق (ع) اشاره دارد، آنجا که فرموده است:« السّماءُ بَکَت عَلَی الحسینِ أربَعینَ صَباحاً».

خوانش و فَهمِش:

ساختِ این واژه، برآمده از بُنِ «خوان» از مصدرِ خواندن، با پساوندِ «-ِش» است. خوانش مانند بینش، گویش و روش، اسم مصدر است.کلمه‌ی خوانش، در فارسی معیار، تقریباً نوزاد و مربوط به یکی دو دهه‌ی اخیر است؛ امّا در گویش‌های کهن ایرانی مانند «طبری» این واژه به شکل «خونِش xonesh  » (به معنای خواندن) کاربرد داشته است. در گویش مازندرانی امروز نیز این واژه به همین معنا، روایی دارد. مثلاً هنگامی که می گویند: «بِلبِلِ خونِش» یعنی «خواندن و آوای بلبل»؛ البتّه «خونش» معانی دیگری هم دارد که در این جا ما را با آن، کاری نیست.

در این کتاب (کتابِ «جهان متن»، زیر چاپ)، کلمه‌ی خوانش را به دو معنی به کار گرفته‌ایم:

- الف: خواندنِ نمادهای نوشتاری از روی نوشته؛ که مراحلی دارد:

*گشودن چشمان به روی متن یا نوشته؛

*شناخت نمادهای خطی یا الفبا؛

*انطباق سیمای هر نماد نوشتاری یا الفبا با آواهای آن؛ مانند «و» با چند صدا.

*انطباق آوای هر نماد با سیماهای نوشتاری آن؛ مانند صدای/ ز / با چند سیما؛

*بازشناسی ساختِ واجی، هجایی و بافتار کلمات و ترکیب‌ها؛

*تبدیل نماد خطی به نماد آوایی یا خواندن با صدا و آوای بلند؛

* رعایت آهنگ مناسب خواندن و لحن ویژه‌ی متن.

-ب: گزارش و تفسیر، فهم و دریافت.

در حقیقت، اصلی‌ترین کارکرد ِ خواندن، رسیدن به معنا و پیام یا ادراک محتوای متن است. به دیگر سخن، خوانش، آغازِ فرایندی است که به فَهمِش و درک می‌انجامد. فهمش هم مراحلی دارد:

·        رساندن نمادهای متن (واژه‌ها و جمله‌ها و پیکره‌ی متن) به سامانه‌ی مغز؛

·        بازشناسی واژگان و انطباق با معانی مناسب؛

·        پیوند میان معانی کلمات با پیکره‌ی نوشتار؛

·        دریافت پیام اولیه و آشکار متن؛

·        معنا یابی؛

·        استدلال و کشف روابط میان متن حاضر با پیش خوانده‌ها؛

·        فهمش و معنا سازی.

                                                       (برگ هایی از کتاب« جهانِ متن» که به زودی منتشر خواهد شد)

                                                                     DrAkbariSheldare@ نشانی تلگرام

الف: متون خوانش پذیر؛
این گونه متن هاچند ساحت و چند صدا دارند. چندصدایی بیانگر قابلیت انعطاف و تنوّع پذیری آن است. جهان این متن ها جامعه ی باز و آزاد دارد. وجود ساحت ها و صداهای چندگانه، دیدگاه ها و افکار گوناگون را به خود فرامی خواند؛ از این رو، هرخواننده ای به فراخور سامانه ی فکری خویش با آن پیوند می یابد و با جهان آن متن، همزیست و هم صدا می شود.
متن های خوانش پذیر، فضایی مه آلود دارند؛ به همین سبب، هرکس حقیقت را در چنان فضایی می بیند و نقشی از آن را برای خویش در ذهن، تصویر می کند. به بیان دیگر، حقیقت محتوایی متن های خوانش پذیر، چونان فیل در تاریکی است و هرکس آن را بر پایه ی دامنه ی إدراکی و دریافت خویش، شناسایی و گزارش می کند.
برای نمونه، غزل های حافظ، شطحیات عارفان، آیات متشابه یا متشابهات قرآن کریم و ... را می توان در رده ی این متون جای داد.
نشانی تلگرام : @DrAkbariSheldare

آمده ماهِ محرّم

 کلیات سوگنامه ی عاشورایی فدایی، (مقتل منظوم)،چاپ 1394، صص 509 و 510

راز خوانش پذیری متن ها

بیهقی در پایان «قصه‌ی نصر احمد در علاج خشم خود» می‌نویسد: این فصل نیز به پایان آمد و چنان دانم که خردمندان- هرچند سخن دراز کشیده‌ام- بپسندند که هیچ نبشته نیست که به یک بار خواندن نیرزدو پس از این عصر، مردمان دیگر عصرها با آن رجوع کنند و بدانند و مرا مقرّر است که امروز که من این تألیف می‌کنم، در این حضرتِ بزرگ، بزرگان‌اند... که ایشان سواره‌اند و من پیاده... چنان واجب کُنَدی که ایشان بنوشتندی و من بیاموزمی و چون سخن گویندی، بشنَوَمی».( تاریخ بیهقی، 1368، ج 1، ص161) 

اینکه هر نوشته‌ای به یک بار خواندن می‌ارزد، سخن درستی است؛ زیرا تا نخوانیم نمی‌توانیم عیار آن را تعیین کنیم؛ اگرچه امروزه برخی گمان می‌کنند که با این عمر کوتاه، نمی‌توان هر چیزی را خواند، باید گزینش کرد و آثاری را خواند که ارزش خواندن داشته باشند. لیکن گمان ما این است که هر نوشته‌ای به چند بار خواندن نمی‌ارزد. برخی متن‌ها را یک بار می‌خوانیم و آن را برای همیشه، از دست می‌نهیم و کنار می‌گذاریم؛ امّا برخی را که روح خوانش پذیری دارند، چند بار می‌خوانیم و باز هم خار خاری در دورن داریم که دگر بار، زمانی به چنگ آوریم، بنشینیم، بر زانویش بنشانیم و خواندنش را از سر بگیریم.

راستی چرا چنین است؟

در این باره با شما سخن ها داریم، لیک چشم به داور داریم که زمان کی خواهد آمد؟

این روزها(تابستان 1396)، سر و کار ما با از راه رسیدگان جوانی است در دانشگاه فرهنگیان، که گویی می‌خواهند از ماه مهر، به جمع آموزگاران ایران بپیوندند؛ امید که پیوستنی فرخنده گام و خجسته فرجام باشد، این که که هستند و در چه پایه‌ای از علم و دانش و معرفت ایستاده‌اند، در اینجا ما را با آن کاری نیست؛ چه، چند روزی است با آنان نشست و برخاستی داریم، نیم بند؛ از این رو، نسزد که در سزا یا ناسزا، سخنی برانیم و کشتی بر خشک بپیماییم که سخت نابخردانه است.

حضرت مولا علی (ع) در حکمت های نهج البلاغه فرموده‌اند: «فِی تَقَلُّبِ الأحوالِ، عِلمُ جواهرِ الرِّجالِ».

امروز، یک شنبه 22 مرداد سال هزار و سیصد و نود شش، سخن از نوشتن و بندنگاری بود. هر کس بندی می‌نوشت و ما نیز. بندها را به فراخور زمان در کلاس می‌خواندند. این دو بند را که با دو موضوع در کلاس نوشتیم و برای نوکاران خواندیم، برای شما نیز می‌نگاریم تا بماند و دیگران بخوانند به روزگاران:

1-     چشم

چشم، راه و گذرگاهی است به دنیای درون؛ برای شناخت هر پدیده ای می‌بایست به دنیای درون آن راه یافت. انسان موجودی پیچیده و هزارتوی است. یکی از شاه راه‌های ورود به این لایه‌های پنهان، دو چشم انسان است.

چشمان، به رنگ و به شکل و حالت و تاثیرگذاری، بازشناخته می‌شوند.

از این رو، گفته‌اند: ازرق چشم، تنگ چشم، شوخ چشم و شور چشم و چشم زخم و...؛

بنابراین، از چشمان خود به خوبی نگاهبانی کنید و هرکس را اجازه‌ی ورود بدان سراچه ندهید تا از شومی و شوخی و شوری و... برهید.

2-   برگ

برگ، هم وزن و هم آوا و هم سنگِ مرگ!

چه واژه‌ی تک هجا و کوتاه امّا پر از غوغا و خش خش پاییزی!

مرگ، سرشار از سکوت و هیاهو، سکوتِ رونده و هیاهوی ماندگان؛

برگ، سرشار از رنگ و رگ، رنگ های سوخته و ارغوانی و رگ‌های خسته از زندگانی؛

ما گاهی سرسبز و پرتراوتیم (نه طراوت)، هم چون برگ درختان بهاری؛ گاهی زرد و پژمرده همانند برگ‌های پاییزی؛ و گاهی نیز زمستانی و بی بار و برگ، چونان مرگ، با سکوتی سرد !

یحیی دولت آبادی (درگذشته به سال 1297 قمری) درکتاب "تاریخ معاصر یا حیات یحیی "هنگام بحث از «امین الدوله و معارف عمومی» به نکاتی اشاره می‌کند که از دید بررسی سیر تاریخی آموزش و تألیف کتاب درسی هم قابل اهمّیت است، وی می‌نویسد:

«ولتر»(1778-1694) حکیم و اندیشمند فرانسوی، گفت و گویی خیالی، سامان داده است میان

یک فیلسوف با طبیعت که از راه پرسش و پاسخ، فرایند سخن را پیش می‌برند.

آنگاه که فیلسوف از برخی از کار و گفتار طبیعت به شگفتی در می افتد، طبیعت در واکنش به او

سخن نغز و پرمغزی می‌گوید:

«فرزند، این تعجّب به تو از این راه، دست داده که نام مرا به غلط گذاشته‌اند و مرا طبیعت نامیده‌اند و حال آن که من سراپا صنعتم»!

مقصود این است که در طبیعت، دست صانع، آشکارا دیده می‌شود. 

                                                             (سیرحکمت در اروپا،1360، ج 2)

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست

بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

ای آفتاب حُسن، برون آ دَمی ز ابر

کان چهره ی مشعشع تابانم آرزوست

پنهان ز دیده ها و همه دیده ها از اوست

آن آشکار صنعت پنهانم آرزوست

                                                  ( مولانا جلال الدین محمد)

کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟!

« دنی دیدرو»(1784-1713) از نویسندگان معتبر فرانسه و پدیدآور« دایرة المعارف»، سخنان لطیفی در « خداپرستی»( نه عیسی پرستی) دارد. از عبارات تامّل برانگیز و عارفانه ی «دیدرو» این کلمات است که در پایان کتابی که «در بیان حقیقت طبیعت» نوشته است، به صورت دعا آورده می‌گوید:

« بیان خود را از طبیعت آغاز کردم که می‌گویند صنع توست و به تو انجام می‌دهم که نامت در روی زمین، خداست. خدایا نمی‌دانم هستی یا نیستی؛ امّا اندیشه‌ام را بر این می‌گذارم که تو ضمیر مر ا می‌بینی و کردار چنان می‌کنم که در حضور تو باشم.

اگر بدانم که برخلاف عقل خود یا حکم تو، گناهی کرده‌ام، از زندگی گذشته‌ی خود ناخشنود خواهم بود؛ امّا از آینده آسوده‌ام چون همین که من گناه خود را تصدیق کردم، تو از آن می‌گذری. در این دنیا از تو چیزی نمی‌خواهم؛ زیرا آنچه باید بشود، اگر تو نیستی به طبیعت و اگر تو هستی به حکم تو می‌شود.

اگر عالم دیگری هست، آنجا از تو امید پاداش دارم؛ هرچند در این عالم، آنچه کرده‌ام، برای خود کرده‌ام. اگر از پی نیکی بروم، باری نبرده‌ام و اگر بدی کنم، از تو غافل بوده‌ام. خواه تو را موجود بدانم، خواه ندانم.

حقیقت و فضیلت را دوست می‌دارم و از دروغ و نا به‌کاری بیزارم. چنینم که هستم؛ خواه پاره‌ای از ماده‌ی واجب و جاوید باشم، خواه مخلوق تو باشم؛ امّا اگر نیکوکار و مهربانم ابناء نوعم را چه تفاوت که به تصادف نیکو افتاده‌ام و به اختیار خود نیکی کرده‌ام یا فضل و رحمت تو شامل حالم بوده است». (فروغی،1360، سیرحکمت)

تحلیل لحنی غزلی از سعدی:

در بررسی بافتار آوایی هر متن و دست یابی به خوانشی رهوار، می‌باید سه گام را برداریم تا به چشم اندازی روشن از متن برسیم؛ این سه گام در واژه ی « محل» گرد آمده اند که سرواژه ای است از: مقام، حال و لحن.

این که هر کدام، چه هستند و چه ساخت و سامانی دارند، در تازه ترین تالیف، آمده است که ان شاالله، به زودی روانه ی بازارخواهد شد و شما که به این زمینه گرایانید، خواهید خواند.

در این جا، بی هیچ شرح و گزارشی، نمونه ای می آوریم و شما را به این هماورد فکری نو، فرامی خوانیم.

نگفتم روزه بسیاری نپاید

مقام: مژده و بشارت؛

حال: شاد و آمیخته به بَهجَت و سرور معنوی؛

لحن: غنایی و شاداب.

نگفتم روزه، بسیاری نپاید                             ریاضت بگذرد، سختی سر آید

پس از دشواری، آسانی ست ناچار                   ولیکن آدمی را، صبر باید

رُخ از ما تا به کی پنهان کند، عید                   هلال این است کابرو می‌نماید

سرا بُستان در این موسم چه بندی؟                درش بگشای تا دل برگشاید...

که پندارم نگـار سرو بالا                              در این دم، تهنیت گویان در آید

چو یار اندر حدیث آید به مجلس                    مغنّی را بگو تا کم سُراید

که شعر اندر چنین مجلس نگنجد                   بلی گر گفته‌ی سعدی ست شاید

کلیات سعدی، ص 608

کلیات سعدی، بامقدمه ی اقبال آشتیانی و فروغی، انتشارات جاویدان، چاپ ششم، 1367