آونگ بر صلیب سوال
درنگی در خودارزیابی‌های کتاب علوم و فنون ادبی پایه ی دهم
توجّه: پاسخ‌ها نمونه وار تدوین شد. شما همکاران گرامی می‌توانید با ورزش‌های ذهنی و تاملات بیش‌تر و دقیق‌تر خویش در گم گوشه‌های متن، نکات فراوانی را استخراج کنید؛ امّا آن چه مهم است رعایت اهداف برنامه‌ی درسی و ذائقه و نیاز دانش آموزان است؛ بنابراین، دانش های گرانبار خویش را نزد خود، سر به مُهر، نگاه دارید تا وقت آن در آید.
شاید این کار، گستاخی به توان علمی همکاران و دلبندانم در همه جای ایران و جهان، انگاشته شود؛ امّا هدف ما تنها تلاش برای ایجاد آرامش و کمک به همگرایی و همصدایی است. از این پس به فراخور پیشرفت کار، درس ها را یک به یک، در پی هم خواهیم نگاشت.
درس نخست
1-هر چیزی که ذهن ما را به پویایی درآورد، «متن» است. به بیان دیگر، هنگامی که از متن، سخن می گوییم، خواست ما فقط نوشته‌های روی کاغذ و کتاب نیست. صدایی که می‌شنویم، بویی که حس می‌کنیم، رویدادی که می‌بینیم، مزه ای که می‌چشیم و چیزی که لمس می‌کنیم؛ هر کدام، متن به شمار می‌آیند، اگر خوانده شوند، به آن‌ها متن‌های شنیداری یا خوانداری می گوییم. در این کتاب مقصود ما از متن، آثار شعر و نثر فارسی است.
2-در زبان فارسی دو واژه «ادب» و «ادبیات» معمولاً مترادف یکدیگر به کار می‌روند. در نزد پیشینیان «ادب، شناختن اموری است که آدمی به وسیله آن، خویش را از هر خطایی حفظ کند». بعدها ادب به دانش‌هایی اطلاق می‌شد که آدمیان بدان خود را از خطای در سخن مصون می‌داشته‌اند. این دانش‌ها اقسامی دارد؛ از جمله: صرف و نحو، بدیع، معانی و بیان، قافیه، خط و ... هنوز هم ادیب به کسی می گویند که با شیوه‌های گوناگون سخن آشنا باشد.
دو پرسش نخست، شناختی است و تنها حافظه ی کوتاه مدّت دانش آموزان را می پرورد.
3-بهره گیری از نمودار، سبب تعمیق آموخته ها می شود. تبدیل دانش ذهنی و شنیده ها و خوانده ها به نمودار و بصری کردن مفاهیم، یادگیری را ماندگار و اثربخش‌تر می سازد. در جای خالی نمودار به ترتیب، کلمات زیر، قرار می گیرند:
واژگان/ معنا و محتوا،// بدیع ، معانی
4- بله،متن ادبی است؛ واژگان از حدّ خبررسانی، فراتر رفته اند و کاربرد هنری، پیداکرده‌اند. نویسنده با کاربست شگردهای ادبی همچون مراعات نظیر، تشخیص، کنایه، تشبیه و ... به زبان، نقشی خیال انگیز و هنری بخشیده است. همچنین عنصر خیال، احساس و عاطفه و تکرار موسیقایی آواها، بار حسّی –عاطفی و تاثیرگذاری آن را افزوده است.
گونه‌ی خبری و زبانی همان عبارت را می‌توان این چنین کوتاه و ساده بازگفت:«فصل بهار شد؛ گل‌ها شکفتند».
5-الف) متن الف، خبری است و هدف نویسنده فقط ایجاد ارتباط و پیام‌رسانی است. نوشته ی ب، فرازبانی و ادبی است. از ابزارها و عناصر فرازبانی همچون عنصر خیال، عاطفه، تشبیه و تشخیص بهره برده است؛ به کار گیری این عناصر، نوشته ی زبانی را به نوشته ی ادبی تبدیل می کند.
هدف این تمرین، آن است که قدرت تشخیص دانش آموزان، پرورش یابد و بتوانند پس از شناخت درست ویژگی های هر نوع متن، خود نیز متن های دیگر را بررسی کنند و ادبی یا زبانی بودن متن را با ذکر استدلال و سنجه‌هایی توضیح دهند.
تا هماوردی و ره آوردی دیگر....
